Een stuk van Karien Anstadt uit nummer 130, Chanoeka 2022 met ook een podcast en Ladino liedjes!
Luister ook naar de podcast:
Judeo-Spaanse liederen
TEKST KARIEN ANSTADT
Ladino, zeg maar de Sefardische tegenhanger van het Jiddisch, werd tot de vorige eeuw veel gesproken onder Joden in en uit het Middellandse Zeegebied en leek daarna snel te verdwijnen. Maar de taal heeft de laatste tijd een comeback gemaakt via de muziek. Hoe hedendaagse zangeressen met een Sefardische achtergrond zich lieten inspireren en het Ladino toch weer op de kaart wisten te zetten.
Heel opvallend is dat drie zangeressen met Israëlische wortels onder invloed van ouders en grootouders in het Ladino zijn gaan zingen. Het levert niet alleen fascinerende muziek op maar houdt ook een taal die een lange geschiedenis heeft, levend.
Ladino bestond al in het middeleeuwse Spanje, maar de term werd toen gebruikt voor teksten uit de tora die woord voor woord vanuit het Hebreeuws in het Spaans werden vertaald. Het ging om een schrijftaal. Ladino als spreektaal ontstond pas na de verbanning van de Joden uit Spanje door Ferdinand II van Aragon en Isabella I van Castilië in 1492. Grote groepen Spaans sprekende Joden vestigden zich toen in het Ottomaanse rijk, vooral in de Balkan, in het huidige Turkije, maar ook in het Midden- Oosten, Noord-Afrika, Sicilië, Sardinië, Napels en Venetië. Ladino was in wezen Spaans, eigenlijk Castiliaans, met tal van andere elementen, zoals Aragonees, Catalaans, Frans, Italiaans, Portugees en Hebreeuws. Op de Balkan kreeg het Ladino leenwoorden uit het Turks en Grieks, uit de Slavische talen en het Roemeens. In Noord-Afrika sprak men weer een andere variant, zoals het Haketia in Marokko.
Bloei en ondergang
De bloei van het Ladino vond vooral plaats in het Ottomaanse rijk. In de havenstad Thessaloniki vormden de Joden tot ver in de twintigste eeuw de grootste bevolkingsgroep en daar werd die taal dan ook de lingua franca. Er werden boeken in het Ladino gedrukt en er waren drie kranten in het Ladino. Na 1945 nam het aantal sprekers in rap tempo af. De Sefardische Joden op de Balkan waren grotendeels door de nazi’s omgebracht, behalve in Bulgarije en Turkije. De meerderheid van de Noord-Afrikaanse Joden emigreerde naar Israël waar
ze Hebreeuws ging spreken. Een aantal vestigde zich in Spaanstalige landen en sprak daar standaard Spaans.
Ladino is nu een minderheidstaal die nog enigszins gesproken wordt in Israël en in Turkije. In Istanbul
geeft men het enige weekblad ter wereld in Ladino uit en daar kan men aan de universiteit Ladino studeren. Op de Balkan wordt de taal alleen nog door ouderen gesproken. In sommige Latijns-Amerikaanse landen wordt Ladino ook nog wel gesproken binnen Sefardische gemeenschappen. Toch hebben we het over een taal die uit dreigt te sterven. Om die reden bestaat in Israël een instelling voor de studie en bescherming van de taal: de Autodidad Nasionale del Ladino. Ook zijn daar radioprogramma’s in het Ladino.
Zingende moeders en oma’s
Liedjes die we als kind vaak hoorden staan in ons geheugen gegrift. Wetenschapsjournalist Mark Mieras, gespecialiseerd in hersenonderzoek, verklaart dit als volgt: “De combinatie van tekst en muziek zorgt ervoor dat onze hersenen het goed kunnen opzuigen waardoor we songteksten ontzettend lang kunnen onthouden.” Dat geldt ook voor de eeuwenoude Ladino liederen die van moeder op dochter werden overgedragen. Drie hedendaagse zangeressen, Noam Vazana, Mor Karbasi en Yasmin Levy, maakten zo kennis met Ladino.
“Mijn oma sprak Ladino, maar mijn vader verbood ons met haar te praten in een andere taal dan Hebreeuws. In plaats daarvan zong ze een paar liedjes in de keuken, in dit mysterieuze dialect dat niemand verstond,” vertelt Noam Vazana, die zich meestal Nani noemt, op haar website. Ze werd in 1982 in Israël geboren en woont al jaren in Amsterdam. Ze vertelt hoe ze geraakt werd toen ze bij een bezoek aan het Marokkaanse Fez, de geboorteplaats van haar oma, op straat ineens het lied hoorde zingen dat haar grootmoeder vroeger voor haar zong. “Ik herinner me nog dat ik met haar bonen pelde, luisterde naar de fascinerende ritmes en hoopte dat ik ze ooit zelf zou kunnen zingen zoals zij.”
“Ik herinner me nog dat ik met haar bonen pelde en luisterde naar de fascinerende ritmes.”
Nu is Nani een allround zangeres, componist, pianist, trombonist en dirigent van een koor. Ze zingt traditionele Ladino liedjes, maar componeert ook nieuwe waarbij ze teksten schrijft die in deze tijd maatschappelijk relevant zijn. Ze heeft diverse albums op haar naam staan en probeert wereldwijd Ladino te promoten.
Ook Mor Karbasi werd in Israël geboren, in 1986. Haar achtergrond is een combinatie van Iraans en Marokkaans. En ook haar werd Ladino muziek met de paplepel ingegoten, via haar moeder. Nu is ze een beroemde zangeres met een, naar men zegt, sopraanachtig stemgeluid. Naast eigen composities zingt Mor traditionele Sefardische liederen, die ze wel op een persoonlijke manier interpreteert. Ze put uit opnames die op zich al van elkaar verschillen, wat logisch is omdat door de eeuwen heen, van generatie op generatie, altijd weer kleine wijzigingen plaatsvinden.
Yasmin Levy, 1975, komt uit een Israëlisch gezin waarin zowel vader als moeder het Ladino in ere wilden houden. Haar vader, Yitzhak Levy, die bij de Israëlische radio werkte, legde in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw de taal en de liederen vast. Ook moeder Kochana Levy zong Ladino liederen. Omdat de vader van Yasmin al in 1976 overleed, was het haar moeder die haar ermee in aanraking bracht.
In een interview met musicus en journalist Paul Janssen uit mei 2013, vertelt Yasmin dat zij aanvankelijk geen zangeres wilde worden en niet zo geïnteresseerd was in Ladino. Toen ze op een gegeven moment een tante in Spanje bezocht en op haar aandringen een Ladino lied voor haar zong, wakkerde dat haar belangstelling weer aan en ging zij zich erin verdiepen.
Ook zij is een gevierde zangeres geworden, maar hanteert een geheel eigen stijl waarbij ze ook elementen van
de flamenco in haar zang opneemt. Het is wat de drie zangeressen met elkaar gemeen hebben, ze zingen traditionele Ladino liederen, maar vernieuwen eveneens het Ladino met eigen composities, teksten en zangstijl. •
