Joden en de Nederlandse politiek – Overzicht

(Deze sectie is toegevoegd ten tijde van de controverse in FvD over antisemitisme in de partij – het overzicht begint daaronder –

De recente controverse rond Forum voor Democratie en antisemitisme (november 2020) werpt moeilijke vragen op voor de Joodse gemeenschap, onder meer over de steun die de partij heeft of had onder een deel van de Joodse kiezers. Een opiniestuk in de Volkskrant heeft de gemoederen verder doen opvlammen. Om enige context te bieden, zetten we twee stukken online die eerder dit jaar in de papieren Benjamin zijn verschenen over Joden en de Nederlandse politiek. Hierbij het eerste stuk, uit september. Het tweede stuk, over Israël, is hier te lezen.)

Joden en de Nederlandse politiek – Op weg naar 2021

FERRY BIEDERMANN

In maart volgend jaar gaat Nederland weer naar de stembus voor Tweede Kamerverkiezingen. Joodse kiezers hebben, zo blijkt uit onderzoek uit het verleden, toch net weer een ander profiel dan de rest van de bevolking. De meeste mensen brengen weliswaar hun stem uit met een oog op dezelfde dagelijkse beslommeringen, maar er zijn wel thema’s die de Joodse kiezer meer lijken te raken – Israël uiteraard, antisemitisme en rechtsherstel om maar enkele te noemen. In dit eerste deel van een tweeluik komt het algemene plaatje aan de orde. Volgende keer wordt gekeken naar het belangrijkste specifiek Joodse thema: Israël.

“Kijk maar naar de voorkeuren van hoogopgeleide kiezers en daaruit kun je volgens mij het stemgedrag van Joodse kiezers opmaken, omdat die vaker hoger opgeleid zijn,” aldus een van de benaderde onderzoekers aanvankelijk. Een paar dagen later komt er echter een correctie. “Nee, ik heb nog eens goed naar de resultaten gekeken en ze wijken toch iets af.”

Het is een indicatie van de complexiteit van het in kaart brengen van iets ongrijpbaars als ‘de Joodse stem’, voor zover daar al van gesproken kan worden. Het gaat om een kleine groep, zeker als alleen gekeken wordt naar de mensen die nog enigszins een band hebben met het Joodse leven, kerkgenootschappen, clubs etc. Van de rest, wellicht de meerderheid van de zo’n veertigduizend mensen tellende groep (Israëliërs niet meegeteld), is het al helemaal de vraag in hoeverre hun Joods-zijn de stemkeuze beïnvloedt. Joods-Christelijke cultuur?

Van invloed op de verkiezingsuitslag zal de groep dus niet zijn. Wel worden Joden of Joodse thema’s bij tijd en wijle ingezet in de verkiezingsstrijd, zeker de afgelopen decennia met het toegenomen debat over migratie. De Joodse betrokkenheid bij Israël en de bezorgdheid over antisemitisme spelen daarbij op de achtergrond een rol. Ido de Haan, hoogleraar Politieke Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht, zegt dat begin deze eeuw sommige partijen “zich gingen beroepen op wat dan ineens de Joods-Christelijke cultuur ging heten. Die term is buitengewoon problematisch en ingewikkeld.”

Hij zegt dat de enige duidelijke betekenis is dat het niet de Islam is en dat het weinig met sympathie voor Joden te maken heeft. “Ik denk niet dat het expliciet op Joden gerichte politieke propaganda is geweest. Ik denk dat het een veel bredere manier was om te zeggen: Wij verdedigen de Joods-Christelijke samenleving en dus niet de Islam. We zijn voor Israël en dus tegen de Palestijnen en alle Arabieren die daarbij horen.”

“Het is nog meer het politieke landschap dan dat alleen de Joodse kiezer zo heel erg is veranderd.”

Karin Hofmeester, directeur onderzoek van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam en parttime hoogleraar Joodse Cultuur aan de Universiteit van Antwerpen, zegt dat migratie ook invloed heeft op de Joodse politieke opstelling. De Joodse stem is altijd sterk verdeeld geweest tussen liberaal en socialistisch. Ze deed onderzoek naar de periode 1880-1940 toen zowel de liberale als de socialistische partijen gelijkheid en burgerrechten hoog in het vaandel hadden staan. “Tot 1940 bleef de liberale politiek op de bres staan voor geloofsvrijheid en tolerantie,” zegt ze. Dat is veranderd met het migratiedebat, ook iets waar de Joodse gemeenschap zeer verdeeld over is.

“Neem de 4 mei toespraak van Arnon Grunberg die zei: ‘Als je het over Marokkanen hebt, dan heb je het over mij.’ Voor een deel van de Joodse gemeenschap zal gelden dat die zich als minderheid zorgen maakt over heftige anti-migratie standpunten. Een ander deel zal denken: mooi, houd die engerds maar buiten de deur, dan blijft het veilig in Amstelveen.”

Een liberale stem is tegenwoordig vaker een stem die ook streng is op migratiegebied. Zowel het politieke landschap als de Joodse kiezers als groep zijn dus veranderd, zegt ze. “Maar als ik moet kiezen is het is nog meer het politieke landschap dan dat alleen de Joodse kiezer zo heel erg veranderd is.”

De cijfers
De enige harde cijfers die terug te vinden zijn over de Joodse kiezersgroep, komen uit twee onderzoeken die in opdracht van JMW in 1999 en 2009 werden uitgevoerd door onder meer het NIDI, naar de demografische situatie en enkele belangrijke thema’s, waaronder ook politieke voorkeur. In 2017 liet het NIW ook een onderzoek uitvoeren naar kiesintenties door het Kieskompas en de VU.

Met het hele electoraat lijkt ook de Joodse stem de afgelopen decennia naar rechts te zijn opverschoven, maar toch blijft die nog altijd ietwat progressiever dan de rest van de bevolking. De VVD regeert al sinds 2010 en kan ook op sterke Joodse steun rekenen. De PVV is momenteel landelijk de tweede partij maar trok, ondanks het sterke pro-Israël geluid, relatief minder Joodse kiezers.

Het blijft moeilijk om uit historische onderzoeken conclusies te trekken. Wel lijken relatief meer Joodse kiezers de PvdA trouw te blijven dan de rest van de bevolking. Dat kan te maken hebben met de leeftijd van de gemiddelde PvdA- kiezer: die ligt hoger dan bij veel andere partijen en ook de Joodse gemeenschap is sterker aan het vergrijzen.

Daarbij komt dat een voormalige centrumlinkse partij als D66, die vooral van 2000 tot 2009 veel Joodse kiezers aantrok, nauwelijks meer links te noemen is en het CDA, waar weliswaar weinig Joden op stemmen, ook naar rechts is verschoven. De andere confessionele partijen, vooral de ChristenUnie, konden soms ook op een deel van de Joodse stem rekenen, waarschijnlijk vooral vanwege hun sterke pro-Israël opstelling.

GroenLinks deed het in de JMW-onderzoeken ook beter onder Joodse kiezers, in de 2017 NIW-enquête juist niet. Bij de aanstaande Kamerverkiezingen komt daar nog een onzekere factor bij: de opkomst van Forum voor Democratie. Ondanks onduidelijkheid over de opstelling ten opzichte van Israël en Joden in het algemeen, lijkt de partij een deel van het Joodse electoraat aan te spreken. In de NIW-enquête scoorde Forum beduidend hoger onder Joodse kiezers dan het uiteindelijke landelijk resultaat. Of dat ook nu nog het geval is na de affaire rond antisemitische uitlatingen bij de jongerenafdeling van Forum eerder dit jaar, is de vraag. Eerdere uitlatingen van FvD kopstukken mochten de Joodse steun niet drukken.

Historische ontwikkeling
Of de Joodse kiezer van voor en vlak na de oorlog nu overwegend links of rechts was, valt moeilijk vast te stellen, zegt Hofmeester. Amsterdam, met een groot Joods proletariaat, was zeker links, landelijk lag het anders. Ze vertelt dat vlak nadat meer Nederlandser en dus ook Joden stemrecht hadden gekregen in 1848 er een duidelijke wens was in de gemeenschap, en ook bij de Joodse pers, om Joodse parlementariërs te kiezen. Die waren aanvankelijk overwegend liberaal. Toen begin twintigste eeuw Joodse socialisten prominenter werden, spraken het establishment en de pers zich daar opeens niet meer over uit.

Duidelijk is wel dat een groot deel van het Joodse proletariaat de oorlog niet heeft overleefd en dat andere ontwikkelingen zoals sociaaleconomische mobiliteit, die groep nu heel klein maken. “Ik denk dat je echt wel in de jaren vijftig met een lantaarntje naar het Joodse proletariaat hebt moeten zoeken,” zegt Hofmeester.

De Haan geeft aan wat dat heeft betekend: “Dat is de verschuiving van het Joodse proletariaat dat links stemde naar een Joodse gemeenschap die vooral middle class en upper middle class is geworden en bovendien onder de invloed van een aantal dingen ook naar de rechterkant is opgeschoven.”

“Heel weinig Joden die een Joodse zaak bepleiten.”

Hij vertelt dat buiten Israël een van de belangrijkste factoren in de naoorlogse Joodse politieke opstelling de positie was van de politieke partijen ten opzichte van rechtsherstel en compensatie voor slachtoffers van de Sjoa en hun nabestaanden. De Haan heeft daar ook onderzoek naar gedaan. Hij zegt dat de Joodse woordvoering over deze kwesties voor een groot deel via JMW ging, waarbij contacten met politici binnen vooral de PvdA, maar ook de VVD en D66, een belangrijke rol speelden. Opvallend was dat Joodse politici zich niet specifiek profileerden: “Als het gaat over politieke belangenbehartiging dan zie je volgens mij heel weinig Joden die een Joodse zaak bepleiten.”

Sommige Joodse politici hebben daar vanuit de gemeenschap ook kritiek op gekregen, neem de meest recente Joodse burgemeester van Amsterdam, PvdA- politicus Job Cohen, die handreikingen deed naar moslims in Amsterdam. Hofmeester zegt dat zulke gebaren sinds de opkomst van het debat over migratie in de jaren tachtig en negentig voor Joodse kiezers problematisch kunnen zijn als er ook sprake is van antisemitisme vanuit een deel van die groep. “Als je daar dan in de ogen van de Joodse gemeenschap te soft tegen optreedt, dan is dat (de PvdA, red.) hun partij niet meer.”

De Haan ziet de verhouding tussen Joden en Marokkanen en Turken meer in het licht van de ontwikkelingen in het Midden-Oosten dan van andere onderlinge spanningen: “Er is wel degelijk interactie en er is ook een reeks van incidenten geweest die duiden op een anti-Joodse opstelling van sommige mensen met een Islamitische achtergrond maar ik denk dat dat een veel minder belangrijk onderdeel is dan de doorwerking van het Midden-Oosten conflict in Nederland.” •

Volgende keer: Israël en de Joodse stem in Nederland