Het is maar in Tennessee en dan ook nog slechts op een school, maar de timing van het bericht viel net op de Internationale Holocaust herdenkingsdag in 2022, 27 januari. Maus, een van de graphic novels bij uitstek die de Holocaust behandelen, van de Joodse schrijver en tekenaar Art Spiegelman, werd gecensureerd. Het schoolbestuur stemde er eerder in januari unaniem voor om het boek uit het curriculum te halen voor 13- en 14-jarigen, 8th grade. Een van de bestuursleden noemde delen van het boek "totaal onnodig". De censuur zou onderdeel zijn van een toenemende conservatieve beweging in de VS die overwegend gericht is tegen boeken die begrip kweken voor minderheden. Maus stamt uit de jaren tachtig van de vorige eeuw en is gebaseerd op de ervaring van de ouders van Spiegelman, beiden overlevenden van de Holocaust. Hoewel omstreden vanwege de dierenmetaforen die erin gebruikt worden, is het boek vaak beschreven als een van de meest effectieve manieren om jongeren iets over de Holocaust bij te brengen. In Nederland hebben we uiteraard onder meer Guida Joseph die met haar graphic novel De Rode Draad vorig jaar de eerste Holocaust literatuurprijs won. Ter ere van Maus, hierbij nogmaals het verhaal over Joodse striptekenaars uit de Benjamin van zomer 2020.
Strips over identiteit, migratie en integratie
Superhelden zijn de laatste jaren weer meer in zwang, met langlopende film- en tv-series, vooral die van het ‘Marvel-universe’ en het ‘DC-universe’. Aan de wieg van veel helden in beide universa stonden Joodse tekenaars en schrijvers. Of het nu gaat om Superman, Batman, Spiderman, de Black Panther, de Avengers of sommige X-men. Er zijn vele boeken en artikelen over verschenen, zoals eerder dit jaar een met de vraag: ‘Is Superman besneden?’
Tekst Ferry Biedermann
Met de coronacrisis is de categorie helden enorm uitgebreid, van personeel in de (zieken)zorg tot fietskoeriers, van buschauffeurs tot werknemers in de supermarkten, en zelfs journalisten. Er blijken een heleboel essentiële beroepen te zijn. Het is daarom soms verhelderend om even terug te gaan naar het archetype van de hedendaagse held: de superheld. En wat blijkt? Die heeft hele Joodse wortels.De superheld is min of meer uitgevonden door de tweede generatie Oost-Europese Joodse migranten in de VS in de jaren dertig van de vorige eeuw. De meeste grote namen van het eerste uur, zoals Superman en Batman, maar ook latere toevoegingen als Spiderman en zelfs Black Panther, hebben oorspronkelijk Joodse makers, tekenaars en schrijvers.
Dat is ook in Europa opgevallen en de Joodse musea in Parijs en Amsterdam (het JHM) hebben ruim tien jaar geleden een tentoonstelling gemaakt, in Nederland getiteld “Superhelden en sjlemielen”. Tot eerder dit jaar was daar een ge-update versie van te zien in het Joods museum van België in Brussel, waar ook sterk een verband werd gelegd met de rol van nieuwe minderheden in de huidige superheldenverhalen.
Complexe materie, simpele verhalen
Achter de heroïsche acties die in de eerste superhelden- strips werden afgebeeld, schuilden vaak thema’s waar de oorspronkelijk Joodse makers mee worstelden: identiteit, integratie, emancipatie, antisemitisme en eind jaren dertig en begin jaren veertig, de zorg om het fascisme.De thema’s zijn complex maar de verhaallijnen zijn meestal een simplistische overwinning van goed op kwaad, en worden ook wel als heel Amerikaans gezien.
“Het humor element is iets dat mij toch erg aanspreekt en dat vind je er minder in terug.”
Striptekenaar Ben Gershon, die de strip Jewy Louis (in Nederland, IdiJood) maakt, heeft zich meer laten inspireren door de krantenstrip en minder door de superhelden. “Ik vind het leuk om naar te kijken, ik was vroeger een fan van de [Teenage Ninja] Turtles en dat soort dingen maar het humor element is iets dat mij toch erg aanspreekt en dat vind je er minder in terug.”
Gershon, 34 en afkomstig uit Oegstgeest tekent zijn strip voor het Duitse weekblad Jüdische Allgemeine. Zijn hoofdpersonage, Jewy Louis, is herkenbaar orthodox-Joods, en is meer een antiheld, of een schlemiel in de Europese traditie, dan een Amerikaanse superheld. “Maar langzamerhand ga ik hem toch als een soort held beschouwen omdat hij zo radicaal dingen naar voren brengt en conversaties met de rabbijn teweegbrengt. Juist door zijn naïviteit doet hij wel heldhaftige dingen.” Zelf echt de superhelden kant opgaan, bijvoorbeeld door een rabbijn met een cape te tekenen, dat ziet hij nog niet zitten, “hoewel het commercieel best aantrekkelijk zou kunnen zijn”. Gershon vindt het fijn om met zijn strips snel op de actualiteit in te gaan, met wat humor. Het thema corona en alle nu essentiële of zelfs heldhaftige beroepen heeft hij nog niet behandeld. “Daar zit wel ergens een grap in maar die moet dan nog wel worden geproduceerd.”
Problematische figuren
Krantenstrips, zoals Gershon ze maakt, voor een Joodse publicatie, waren ook de voorlopers van de superhelden. Dan Hassler-Forest, mediawetenschapper aan de universiteit van Utrecht, gespecialiseerd in superhelden, vertelt dat de eerste generatie Joodse migranten uit Oost-Europa zulke strips tekende voor Amerikaans-Joods Engelstalige en Jiddische bladen, vaak in het “Yinglish”. De tweede generatie, in Amerika geboren Joden, ontwikkelden dat tot de stripverhalen waarin de superhelden ontstonden.
“Zodra je leert wat de geschiedenis ervan is, is het moeilijk het los van elkaar te zien.”
De superheldenverhalen en films zijn ongelooflijk populair geworden, over de hele wereld. En uiteraard kijken een heleboel mensen ernaar zonder aan de Joodse thema’s te denken. “Maar zodra je leert wat de geschiedenis ervan is, is het moeilijk het los van elkaar te zien,” zegt Hassler-Forest.
De superheld, zeker vroeger meestal een man en gericht op een mannelijk publiek, kan ook een problematische figuur zijn, legt hij uit. De superkrachten maken van de superheld een soort übermensch die de problemen van de maatschappij wel even oplost buiten de “inadequate democratische instellingen” om, een zeg maar “fascistische” fantasie. In de Amerikaanse-Joodse context ging het ook heel sterk om het inpassen in het idee van, “witte perfectie” waar je graag aan wilt voldoen. De superheldenverhalen geven daar een concretisering aan terwijl je weet dat je dat nooit kunt zijn en ook niet moet willen zijn,” zegt Hassler Forest. Dat idee is ook voor andere minderheden heel herkenbaar, zegt hij. Universele thema’s Het Joods Museum van België in Brussel heeft deels ook vanuit die benadering de tentoonstelling Superheroes Never Die gebracht, zegt hoofd tentoonstellingen Bruno Benvindo. “Het gaat over universele thema’s als minderheden, migratie, identiteitsgevoel. Als Joods museum gaat het niet alleen erom het Joodse verhaal van toen en nu te vertellen maar ook om vanuit het Joodse standpunt universele vragen te benaderen.” Het thema superhelden leende zich goed om “op een aantrekkelijke manier een bijzonder complex verhaal te brengen.”
De namen van Joodse schrijvers en tekenaars, zoals Joe Shuster en Jerry Siegel, de makers van Superman, Bob Kane en Bill Finger, de makers van Batman en Stan Lee en Jack Kirby die de Hulk en samen met (de niet-Joodse) Steve Ditko Spiderman bedachten, blijven onlosmakelijk verbonden met de superhelden.
Maar er is ook een latere generatie Joodse striptekenaars, zoals Art Spiegelman, die met zijn befaamde Maus serie veel directer op de Joodse ervaring en de Sjoa inging, net als Miriam Katin en Bernice Eisenstein. Ook enkele andere stripgrootheden opereerden buiten het superhelden-universum, zoals Will Eisner en Jules Feiffer.
“Andere minderheden gebruiken nu de strips en de superhelden- verhalen.”
Tegenwoordig zijn er veel minder Joodse auteurs actief in het maken van superheldenverhalen en komen de thema’s vaak van andere groepen. “Andere minderheden gebruiken nu de strips en de superheldenverhalen om hun eigen worstelingen uit te beelden, ik denk bijvoorbeeld aan de ongelijkheden van ras, gender, seksuele minderheden, dat komt tegenwoordig heel sterk aan bod in de strips,” zegt Benvindo.
Toch denkt Ben Gershon, de Nederlandse striptekenaar, dat er nog steeds een grote affiniteit is tussen Joden en beeldverhalen. “De Estherrol leest eigenlijk als een soort stripverhaal,” zegt hij. En wat betreft de superhelden? “Dan zie je toch dat de makers daarvan goed hebben opgelet tijdens de Seder. Kijk naar Mozes die opgroeit als Egyptenaar maar eigenlijk is zijn identiteit Joods en dan wordt hij de superheld van de uittocht.” •
Het boek Shalömchen van Ben Gershon is onder meer hier te krijgen.
Het boek Capitalist Superheroes van Dan Hassler Forest, onder meer hier.
Het boek Scherven van de Oorlog van Bruno Benvindo, onder meer hier.
Credits afbeeldingen: Superman (Paul Levitz, Joe Staton, Superman, DC Special, 29, 1977 © DC Comics), Spiegelman / Maus (Art Spiegelman, dedication, pastel grease on paper ©Art Spiegelman), Black Panther (John Romita Sr, Danny Crespi, Black Panther, Jungle Action, 21, 1976 © Marvel Comics Group) en Spirit (Will Eisner, The Spirit. Watercolour on cardboard, 2001 © Ann Eisner).
