Oekraïne berichtgeving - Hoewel het thema van het zomernummer van de Benjamin reizen is, ook aandacht voor de doorgaande oorlog in Oekraïne. Karien Anstadt moet bij de berichten over Oekraïne denken aan de stad Lviv, waar haar vader, Milo Anstadt werd geboren. Ze reist via zijn boeken even terug naar Lviv en terug in de tijd. Zie ook ons stuk over de onrust die de oorlog veroorzaakt en ons artikel over de opvang van Oekraïense vluchtelingen.
In de voetsporen van mijn vader
TEKST KARIEN ANSTADT
De Oekraïense stad Lviv is in het nieuws vanwege de Russische raketten die er tegenwoordig regelmatig inslaan. Voor Karien Anstadt is het ook de plek waar haar vader, Milo Anstadt, werd geboren. Daarom blijft Lviv aantrekkingskracht houden op de familie.
Mijn dochter belt: “Mam, heb jij zin om komend jaar drie dagen met mij naar Lviv te gaan?”
Ik ben even stil, dan zeg ik verrast: “Naar de geboortestad van opa Milo?” Dochter: “Ja, dan kunnen we kijken of zijn ouderlijk huis er nog staat, of in ieder geval de straat zoeken. Het schijnt trouwens een prachtige stad te zijn.” Ik: “Wat een mooi idee, ja, dat wil ik wel, in het voorjaar.” Maar toen kwam corona en ging het niet door.
Februari 2022, de Russen vallen Oekraïne binnen
Geschokt kijk ik naar de beelden van de Russische inval in Oekraïne. De stad Lviv is ook regelmatig in beeld. En ik denk aan mijn vader die in 1920 werd geboren in Lemberg, zoals Lviv destijds heette, dat toen binnen de grenzen van Polen lag. Ik pak zijn boek Polen, land- volk- cultuur uit de kast en blader het door. Voorin staat de opdracht: “Voor Karientje, een ‘familie aandenken’ van pappa, 3 september 1965.”
Het eerste hoofdstuk gaat over Lemberg anno 1930. Hij schrijft: “Tussen de twee wereldoorlogen was Lwów de tweede stad van de Poolse republiek. Met zijn bevolking van Polen, Oekraïners en Joden, die elkaar om het hevigst haatten, was het een woelige stad.”
“De bevolking in de omstreken bestond in meerderheid uit Oekraïners. Op de lagere school van Lemberg werd dan ook Oekraïens als tweede taal onderwezen. Hoewel alle officiële aanduidingen, tot straatnamen toe, alleen in de Poolse taal waren aangegeven, klonken op straat drie talen door elkaar.”
De meeste Joden spraken Jiddisch. De Poolse naam van de stad was Lwów met een oe klank. Russen en Oekraïners noemden de stad Lvov, met de klank o, en de Joden hadden het over Lemberik.
Over het antisemitisme schrijft hij wat verderop: “Gevechten tussen de nationaliteiten waren aan de orde van de dag, maar vooral tegen de verkiezingen namen de excessen toe. Het modeartikel van die jaren was de wandelstok en onder Poolse en Oekraïense studenten bestond het misverstand dat deze bestemd was om er Joden mee te slaan. Maar de Joden sloegen terug en ik kan mij niet herinneren, dat ik ooit een Joodse man heb zien uitgaan zonder wandelstok. Toen ik acht werd kreeg ik ook een wandelstokje cadeau en ik wist toen al wat je er onder omstandigheden mee kon doen.”
“Gevechten tussen de nationaliteiten waren aan de orde van de dag.”
Aan de andere kant was het een complexe samenleving vol tegenstrijdigheden, want hij herinnert zich ook de lieve Oekraïense dienstmeisjes die hem grootbrachten: “Meisjes die een omgekeerd assimilatieproces ondergingen en met een ongelooflijke zorgvuldigheid Joodse wetten in acht namen bij het bereiden van het voedsel. Zij gingen om met andere dienstmeisjes die bij orthodoxer werkgevers dienden en wisten na een tijdje beter dan mijn moeder hoe een Joodse huishouding gevoerd moest worden. Zij leerden Jiddisch en waren vereerd als zij de opmerking hoorden dat zij niet van een Jodin waren te onderschei- den. Maar op zondag gingen zij braaf naar de kerk en hun eigen geloofsplichten kwamen zij nauwkeurig na.”
Terug naar Lemberg
Na 1945 is Lemberg geen Poolse stad meer maar onderdeel van de Sovjet-Unie. De Joden zijn vermoord en Polen is, met nieuwe grenzen, naar het westen verschoven. In 1968 krijgt mijn vader voor het eerst de kans om zijn geboortestad te bezoeken als hij in de Oekraïne is om een documentaire te maken. De woning waar hij in de jaren twintig met zijn ouders en zusje gewoond heeft, blijkt er nog te staan. Verrast kijkt hij naar het traliewerk voor een raam met nog steeds één verbogen staaf, het gevolg van een inbraakpoging in de tijd dat hij een kleine jongen was, zo herinnert hij zich.
“De Joden zijn er niet meer, synagogen zijn vernietigd.”
In 1987 bezoekt mijn vader Lemberg nog een keer en dat valt hem niet mee. Allereerst is het een toer om er te komen. Hij heeft een visum nodig en bij de grens duurt het negen uur voor hij de Sovjet-Unie binnen mag. Alles in zijn auto wordt namelijk overhoop gehaald: de inhoud van zijn koffers, de inhoud van zijn gereedschapskistje; ze kijken of het heft van de schroevendraaiers eraf kan, want daar zou wel eens iets in verborgen kunnen zitten. De banken worden uit zijn auto gehaald, de wieldoppen worden verwijderd, enz. enz.
Als hij eindelijk in Lemberg aankomt stelt hij opnieuw vast hoe vervreemdend het is om in een stad te zijn waarvan de gebouwen en stadsparken je vertrouwd zijn, maar de kleurrijke bevolking van toen verdwenen is. De Joden zijn er niet meer, synagogen zijn vernietigd en daarnaast heeft het Russische regime er alles aan gedaan om de Poolse geschiedenis uit te wissen. Hoewel sommige gebouwen en kerken gerestaureerd zijn en de stadsparken goed onderhouden, maakt het eens zo mooie Lemberg toch een verwaarloosde indruk: de straten zitten vol gaten of zijn provisorisch gerepareerd, overal zie je vieze binnenplaatsjes, er rijden aftandse trams.
Lviv in de 21ste eeuw
In 1989 stort de Sovjet-Unie in en in 1991 verwerft Oekraïne onafhankelijkheid. Hoe ziet Lviv eruit in de 21ste eeuw? Ik pak het boek van Heleen Zorgdrager, Michiel Driebergen en Diderik Prak uit 2012 er bij: De Joden van Lemberg, een reis naar lege plekken. Ze beschrijven hoe de buitenwijken nog steeds armoedig aandoen, met grauwe hoogbouw uit de Sovjettijd. Maar merken op dat het centrum de Tweede Wereldoorlog ongeschonden is doorgekomen, met zijn prachtige gevels, pleinen en musea. De binnenstad staat op de Unesco Werelderfgoedlijst.
En de Joden en de Joodse cultuur? Is er nog iets terug te vinden in het huidige Lviv? Ooit waren er in Lemberg vijfenveertig synagogen en gebedshuizen. Na de oorlog waren er nog maar twee over. En in het centrum zijn die lege plekken duidelijk te zien. En toch, stellen de schrijvers: “Wie even verder kijkt, ontdekt in gebouwen van Lviv een indrukwekkende joodse erfenis. Voormalige scholen en warenhuizen, theaters en krantenredacties, musea en weeshuizen – zij vormen ‘stenen getuigen’ van een omvangrijke cultuur.” De gebouwen hebben echter een andere functie gekregen want de rijkgeschakeerde Joodse bevolking van voor de oorlog is niet meer.
“Een kleine wederopstanding van het Joodse leven in Lviv.”
Eens stonden de Oekraïners bekend als de ergste antisemieten. En toch lijkt er wel wat veranderd te zijn. Er schijnt sprake te zijn van een kleine wederopstanding van het Joodse leven in Lviv. De Joden die er nu wonen komen uit Rusland en, of all places, Israël!
Tegenwoordig is er aan de universiteiten van Lviv aandacht voor de geschiedenis van de Joden van Lviv, hun vroegere bijdrage aan de ontwikkeling van de stad en voor de Holocaust. De gemeente van Lviv schreef ook een prijsvraag voor architecten uit over hoe Joodse herinneringsplaatsen in stand gehouden en nieuw leven ingeblazen kunnen worden.
Op 1 april 2019 kozen de Oekraïners de Joodse president Zelenski en dat was geen grap. Ook de premier is van Joodse komaf. Gaat men onder zijn leiding op weg naar Europa en de Europese waarden? Hoe zal het verder gaan met Lviv en Oekraïne? Op het moment dat ik dit schrijf weet ik het niet. De oorlog is nog in volle gang. Toch hoop ik de stad nog eens, ongeschonden, samen met mijn dochter te bezoeken. •
