“Het probleem voor Israël is dat het een rechtse hobby is geworden.”
Het antisemitisme in Forum voor Democratie is des te pijnlijker voor de Joodse gemeenschap omdat een deel zich achter de partij zou hebben geschaard vanwege het vermeende positieve standpunt ten opzichte van Israël. Dat was ook de insteek van dit opiniestuk in de Volkskrant. In het recente Chanoeka nummer ging de Benjamin in op de rol van Israël in de Nederlandse politiek. Het tweede van een serie in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen volgend jaar. (Meer interessen in deze onderwerpen? Kijk dan ook naar de debatten van JMW Freyda over antisemitisme en Israël met Crescas en Pakhuis de Zwijger.)
TEKST FERRY BIEDERMANN FOTO PATRICK STERNFELD
Israël blijft ook in Nederland een splijtzwam, zowel binnen de Joodse gemeenschap als in de bredere samenleving. In maart gaan we weer naar de stembus voor Kamerverkiezingen en Israël is het enige Joodse onderwerp waarover de grote partijen allemaal in hun programma een standpunt innemen. Of is het wel een Joods onderwerp? Het tweede deel van een serie over de komende verkiezingen.
Israël is ons meest binnenlandse buitenland, zou voormalig minister van Buitenlandse Zaken en huidige vicepresident van de Europese Commissie, Frans Timmermans, ooit gezegd hebben. De herkomst van het citaat is verloren gegaan in de mist der tijd maar het wordt nog wel af en toe aangehaald als het gaat over de rol die Israël speelt in de Nederlandse politiek.
Want anders dan bijvoorbeeld een onderwerp als antisemitisme en hoe de partijen en de overheid zich daartoe verhouden, is het niet iets waar vooral Joodse kiezers zich mee bezig houden. Israël wordt vaak gebruikt om posities en waarden te projecteren naar de bredere Nederlandse samenleving. Het is daarom ook een onderwerp waaraan vrijwel iedere partij aandacht besteedt.
In ieder partijprogramma
“Ik heb vorig jaar laten uitzoeken welke plek Israël en Palestina hebben in de verkiezingsprogramma’s en het is een opmerkelijke uitkomst dat, terwijl over een heleboel gebieden in de wereld heel generiek wordt gesproken, dit land in bijna alle programma’s heel specifiek wordt benoemd,” zegt Bart Wallet, historicus, gespecialiseerd in de geschiedenis van het Jodendom en onder meer verbonden aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.
Hoewel Israël bij veel Joden in meerdere of mindere mate een rol kan spelen bij het stemgedrag, is de politieke aandacht voor het land daar niet voornamelijk op gericht, zegt Wallet: “De Joodse gemeenschap in Nederland is electoraal verwaarloosbaar, daar ga je geen standpunten voor innemen. Het is altijd al zo geweest dat het Israëlstandpunt van de grote partijen integraal onderdeel was van hun politieke ideologie.”
“De enorme signaalwerking van Israël”
Wallet benadrukt de “enorme signaalwerking” die van Israël uitgaat. “Bij een heleboel politici gaat het ook niet over Israël, het gaat om de Nederlandse samenleving. En door een bepaald Israëlstandpunt in te nemen, vertel je over hoe je in de Nederlandse politiek staat.”
Ido de Haan, hoogleraar Politieke Geschiedenis aan de Universiteit van Utrecht, merkt hetzelfde op en past die gedachte toe op het hele idee van de term Joods- Christelijke cultuur. Daar werd vroeger nauwelijks over gerept maar vooral sinds de komst van grotere groepen migranten met een moslimachtergrond wordt er in de politiek vaker naar verwezen.
Israël is daarmee volgens hem een baken geworden om verzet tegen de islam te markeren. Sommige politici bedoelen ermee: “Wij verdedigen de Joods-Christelijke samenleving en dus niet de Islam. We zijn voor Israël en dus tegen de Palestijnen en alle Arabieren die daar bij horen,” zegt de Haan.
Politieke verschuiving in Israël
Zowel Wallet als de Haan wijzen op de veranderende opstelling ten opzichte van Israël in de Nederlandse politiek en de rol die de politieke ontwikkelingen in Israël daarbij hebben gespeeld. Vroeger was er vrijwel universele steun die bij ieder van de partijen in de eigen ideologie verankerd was, zegt Wallet. “Op de een of andere manier steunden ze allemaal Israël maar kwam dat op andere manieren onder woorden. Dat was voor de sociaaldemocraten Israël als een socialistisch paradijs. Voor de liberalen Israël als Westers-kapitalistisch land, voor de confessionelen was het vanuit de religie.”
Vooral voor de sociaaldemocraten is er veel veranderd, merkt hij op. “Israël is geen socialistisch land meer. De socialistische partij is daar net zo verwaarloosbaar als de PvdA hier, of nog meer. Als Israël verkiezing na verkiezing geen linkse partijen meer in de regering heeft, verandert de houding van het linkse blok.”
“Het probleem voor Israël is dat het een rechtse hobby is geworden.”
Samen met de eerder genoemde signaalwaarde die er van Israël uitgaat, wanneer het gaat om zaken als de opstelling ten opzichte van de Islam en migratie, betekent het dat Israël steeds minder op die vroeger brede politieke steun kan rekenen.
“Het probleem voor Israël in de Nederlandse samenleving is dat het een rechtse hobby is geworden en het heel lastig wordt voor links om die traditionele steun aan Israël op een nieuwe manier te verwoorden,” zegt Wallet. Hij geeft een voorbeeld uit zijn eigen ervaring. “Ik
ben wel eens naar de recepties geweest voor Jom Ha’atsma’oet op de Israëlische ambassade en het is interessant te zien wie daar rondloopt en wie niet. De politici die er zijn, komen van VVD, CDA, CU, PVV etc. Maar wie ontbreken? De linkerkant van het spectrum.” Het is ook een van de redenen dat sommige Joden zich minder thuis zullen voelen op links dan vroeger, hoewel er niet genoeg onderzoek naar is in Nederland om dat eenduidig te stellen. Wallet haalt wel internationale onderzoeken aan waaruit blijkt dat Joden elders geen single issue stemmers zijn, ze laten dus buiten bijvoorbeeld Israël ook veel andere, algemenere politieke zaken, meewegen.
“Dat verklaart onder meer wat je al een aantal verkiezingen ziet: dat er met name voor de PVV en ook wel FvD best wel sympathie bij delen van de Joods gemeenschap is, vooral voor hun Israëlstandpunten. Maar als je vervolgens bij de paar onderzoeken die we dan hebben kijkt naar het percentage dat daarop stemt, dan blijft dat nog altijd achter. Dan zie je dat er nog veel meer een rol speelt.”
Verschuiving binnen eigen kwadrant
Wallet meent dat als Joodse kiezers verschuiven vanwege het Israëlstandpunt van de partijen, die verschuiving binnen “het eigen kwadrant” blijft. “Schuiven in je eigen kwadrant, dat gebeurt wel en daar kan Israël zeker een rol spelen. Maar ik denk niet dat als rechtse partijen allemaal hele pro-Israël dingen roepen, iemand met een linkse inborst opeens overstapt. Die zal binnen zijn eigen progressieve kwadrant kijken.”
“Israël discussie is verweven met het onderwerp antisemitisme.”
Hij vertelt dat de Joodse leden die hij kent van partijen als GroenLinks en die ook echt actief zijn er niet over nadenken om daarmee op te houden, ook al klinkt er uit een deel van de gemeenschap kritiek op het Israëlstandpunt. De meeste kritiek op het Israëlstandpunt van bijvoorbeeld GroenLinks komt, zegt hij, van mensen die toch al nooit op die partij zouden stemmen.
Wat de hele politieke discussie rond Israël nog moeilijker maakt, is dat die verweven is met het onderwerp antisemitisme. Het is dan ook niet raar dat het CIDI daar een taak in heeft genomen, zegt Wallet. “Het CIDI heeft twee speerpunten, Israël en antisemitisme, mede vanuit de overtuiging dat die twee thema’s invloed op elkaar hebben.”
Israël en antisemitisme
Daarmee wordt een gevoelige snaar geraakt die ook binnen de Joodse gemeenschap resoneert. Critici van het Israëlische beleid verwijten soms degenen die het land tot het uiterste verdedigen dat ze antisemitisme gebruiken om iedere vorm van kritiek de mond te snoeren. Sommigen ontkennen zelfs dat er in Nederland überhaupt sprake zou zijn van antisemitisme. En mensen die van geen kritiek op Israël willen horen, zeker niet in het openbaar, zien soms in ieder kritisch geluid een vorm van antisemitisme. En uiteraard zijn er tussen die twee polen nog allerlei gradaties.
Antisemitisme kan zowel van rechts als van links komen. Uit onderzoeken blijkt dat het in veel Centraal- en Oost-Europese landen vooral van rechts wordt ervaren, en in West-Europa vaak of vaker van links. Israël is het centrale onderwerp waarbij dit op links een rol zou spelen. Israël-kritiek zou doorslaan naar antisemitisme of in een aantal gevallen een dekmantel er voor zou zijn.
Die discussie woedt al decennialang, zegt de Haan. “Mijn indruk is dat dat linkse antisemitisme er zeker nog wel is maar dat de discussie ingewikkelder is geworden omdat het ongemak over de Israëlische politiek zoveel wijder verbreid is geraakt. Er zijn langzamerhand steeds meer mensen die zeggen dat je niet zomaar al het antizionisme als antisemitisme kunt afdoen. Je moet nadenken over een kritische positie ten opzichte van Israël waarbij niet meteen het argument ‘dit is antisemitisme’ op tafel komt. Dat is een van de redenen dat het zo ingewikkeld is. Ook binnen de Joodse gemeenschap heeft dat een enorme verdeeldheid veroorzaakt.”
“Steeds minder mensen hebben überhaupt nog zin om het over Israël te hebben.”
Volgens De Haan heeft de Joodse gemeenschap in Nederland veel banden met Israël via familie die er woont, bezoeken of op andere manieren. Daar gaat, neemt hij aan, ook een bepaalde invloed van uit. Hij geeft een voorbeeld van mock elections onder in Israël wonende Nederlandse Joden enige tijd geleden, die door de PVV werden gewonnen. Toch is de trend in Nederland nog anders, meent hij. Steeds meer mensen keren zich helemaal van het onderwerp Israël af.
“Wat mij opvalt, ook in mijn gesprekken met mijn Joodse vrienden, is dat steeds minder mensen überhaupt nog zin hebben om het over Israël te hebben. Deels omdat het zo ingewikkeld en moeilijk is, maar deels ook omdat het een sideshow aan het worden is op het wereldtoneel. Er zijn jaren geweest waarin wat er met Israël gebeurde essentieel was voor de wereldvrede maar dat is niet meer zo. Ik geloof dat heel veel mensen iets hebben van, dit is een lokaal conflict aan het worden, heel vervelend, heel ongelukkig maar we gaan onze vingers er niet meer aan branden.” •
