In september 2024 heeft de lezingenreeks ‘Joodse veerkracht en ballast’ plaatsgevonden, waar drie gerenommeerde sprekers een lezing met praktische handvatten hebben gegeven over identiteit, trauma-overdracht en levensfases. In deze periode hebben zij ook ieder een artikel geschreven over één van hun onderwerpen. Deze serie van drie artikelen is eerder verschenen op De Vrijdagavond.
Lees de artikelen hieronder:
Help, ik lijk op mijn oma
Ruth Feigenbaum
De vrouw die tegenover mij zit, ziet er goed verzorgd uit. Ze is 49 en meldt zich omdat ze gehoord heeft dat ze met mij kan praten over tweede generatie problematiek. Ze lacht terwijl ze dat zegt en verduidelijkt meteen dat ze moet lachen omdat er eigenlijk geen sprake van problematiek is. Ze heeft twee leuke kinderen, woont in een mooi huis, dus waar klaagt ze over. Haar grootouders hebben haar leeftijd niet eens gehaald, dus nogmaals, zij zou een gelukkig mens moeten zijn. Maar dat is nou juist het probleem, dat is ze niet. En hoewel ze eerder in psychotherapie is geweest, heeft ze nooit over de oorlog van haar ouders gesproken of over haar wel of niet Joodse identiteit. Ze heeft begrepen dat dat bij mij wel aan de orde kan komen en dat lijkt haar zinvol.
Natuurlijk vraag ik in een eerste gesprek wat mensen bij mij brengt en bij deze vrouw ben ik direct nieuwsgierig of ze iets meer kan vertellen over het probleem dat ze gelukkig zou moeten zijn, maar het niet is. En dan vertelt ze over haar ouders die allebei in het kamp hebben gezeten. Ze heeft een Joodse achternaam, deze dame en ze ziet er bovendien behoorlijk Joods uit, maar ze vertelt dat haar moeder ontkent Joods te zijn. Haar vader is in elk geval Joods. ‘Dat valt met deze achternaam en zijn gezicht totaal niet te ontkennen,’ zegt ze grinnikend. ‘Als ik zo naar u kijk, lijkt het alsof u daar plezier in heeft,’ zeg ik. ‘Ja, dat ziet u goed, vroeger vond ik het zielig voor hem. Doordat mijn moeder er zo schichtig over deed, begreep ik dat Joods zijn gevaarlijk was. Maar inmiddels denk ik: wie heeft hij voor de gek willen houden.
Mijn ouders en grootouders zaten in Frankrijk in het verzet en zijn verraden. Mijn ouders hebben elkaar in het verzet leren kennen en zijn onafscheidelijk. Mijn moeder heeft mijn broer en mij altijd verteld dat mijn vader een kind wilde en omdat het zo zielig voor mijn broer was om alleen te blijven, ben ik geboren. ‘Ik ben er dus voor mijn broer,’ zegt ze met alweer een lach, ‘en wij kunnen het ook heel goed vinden samen, ook al is hij zo gek als een deur, maar als het aan mijn moeder had gelegen, waren wij er niet geweest. Zij moet niks van kinderen hebben, dat zie ik ook nu weer met mijn kinderen,’ zegt ze en dan zucht ze diep voordat ze verder vertelt. ‘Mijn ouders hebben met ons nooit over de oorlog gesproken. Alleen als mijn moeder mijn profiel per ongeluk ziet dan ontstaat er een probleem.’
En dan stopt ze abrupt met haar verhaal. Ze haalt haar schouders op, kijkt naar haar handen die in haar schoot liggen, vouwt ze samen en legt ze dan weer neer en kijkt me aan. De tranen staan haar nader dan het lachen. ‘Ik zie dat dit u heel verdrietig maakt, kunt u vertellen wat er dan gebeurt,’ vraag ik.
‘Ik schijn erg veel op mijn oma, de moeder van mijn moeder, te lijken die ik dus nooit heb gekend. Met name mijn profiel als mijn moeder mij van opzij zag, ziet er net zo uit als mijn oma vroeger. Ik zorg er dus al van jongs af aan voor dat ik mijn moeder recht aankijk, maar soms gebeurde het toch en dan was ze ontroostbaar.’ ‘Meestal rende ze dan weg, sloot ze zich op in hun slaapkamer. Mijn broer en ik hebben eindeloos op de grond voor die deur gezeten in de hoop dat ze naar buiten zou komen, maar meestal zagen we mijn moeder dan pas de volgende dag en dan leek het alsof er niks was gebeurd.’
‘Ik heb wel eens gehoopt dat ze dan wat los zou laten, maar ze vertelde niets, nooit, nog altijd niet. Mijn vader heeft ons ooit verteld dat al onze grootouders zijn vermoord, daardoor weet ik het en dat ze zijn verraden en in het verzet zaten, maar meer heeft hij ook nooit verteld.’ En dan valt ze stil, haalt nog een keer haar schouders op en zegt opeens: ‘Ik vergeet nog te vertellen dat we hebben geleerd dat we niemand moesten vertrouwen, alleen elkaar, daarom denk ik ook dat mijn moeder wel Joods is, hoewel ze het dus altijd ontkent. Ik denk dat ze het altijd te angstig hebben gevonden, tot op de dag van vandaag. Mijn moeder heeft wel eens zoiets gezegd. Grappig genoeg vonden mijn ouders het dan wel weer prima dat ik met een Joodse man trouwde, hoewel ze niets moeten hebben van de Joodse feestdagen, daar willen ze nooit bij zijn en we hebben alleen samen met onze beste vrienden een choepa (Joods huwelijk) gehad. Daar konden we ook niet over praten, maar ik heb wel eens gedacht dat ze het stiekem wel fijn vinden, mijn vader in elk geval.’
Met bovenstaand verhaal, dat in verband met de privacy uiteraard niet herleidbaar is tot een persoon, geef ik een kleine inkijk op mijn aankomende lezing van 16 september 2024 voor JMW.
Thema’s
Zoals u ziet komen hierboven een aantal thema’s naar voren. Identiteit, hoe Joods ben ik? Is Joods zijn angstig? Is mijn moeder Joods? Mag ik er zijn, zoals ik ben, of moet ik zorgen voor mijn moeder, opdat zij niet van mij schrikt? Wat hebben mijn ouders voor verschrikkelijks meegemaakt? Familiegeheimen. Angst. Hoe gewenst was ik als kind? Hoe ga ík om met familie en hoe doe ik het met mijn eigen kinderen? Kan ik een goede moeder/vader zijn ondanks het voorbeeld dat ik had? Ik heb geleerd niemand te vertrouwen, maar ik wil wel dat mijn kinderen in vertrouwen opgroeien.’ De situatie in Israël komt hierboven niet rechtstreeks aan de orde, maar de angst om Joods te zijn wel en zou nu zeker worden verbonden aan de situatie in Israël en het oplaaiend antisemitisme.
Bronnen van veerkracht
Yaela Cohen-Kool
Terwijl ik deze zinnen schrijf, zitten we in Israël gespannen te wachten of, wanneer en hoe Iran en Hezbollah de aangekondigde mega-aanval op ons land gaan uitvoeren. ‘Hoe trek je het’, vragen bezorgde familieleden en vrienden in Nederland, ‘hoe ga je om met de voortdurende dreiging en spanning?’ Ja, hoe doen we dat eigenlijk? Uiteraard valt in deze omstandigheden al snel het woord ‘veerkracht’, als een soort tovermiddel of magische eigenschap die helpt om moeilijke tijden door te komen.
Vallen en opstaan
Laat ik ermee beginnen dat veerkracht in mijn ogen niet betekent dat je heldhaftig optreedt, over bovenmenselijke capaciteiten beschikt, dat je sterk bent of hoeft te zijn. Integendeel, veerkracht wil zeggen: met de wind meewaaien, je aanpassen, hulp vragen als dat nodig is, vallen maar ook weer opstaan, en inzien wat je rustig maakt en kracht geeft.
De bronnen van herstel zijn voor iedereen verschillend. De Israëlische schrijver Etgar Keret schreef onlangs:
‘Als het even kan, ga dan op het vloerkleed in de woonkamer liggen naast iemand die je heel lief is. Bedenk dat bijna al het kwaad in deze wereld zich op schermafstand van je bevindt, terwijl al het goede in de wereld dichtbij is, zo dichtbij dat je het kunt aanraken. Zoek momenten van nabijheid, van menselijke warmte, van samenzijn, van gesprekken onder het genot van een koud biertje, momenten van liefde en vriendschap…’
Gemeenschap, Lichaam, Verstand, Gevoel, Verbeelding en Geloof
De Israëlische psycholoog professor Mooli Lahad, zou de aanpak van Etgar Keret onderbrengen in de categorie ‘Gemeenschap’. Lahad, gespecialiseerd in trauma en weerstand, heeft zes verschillende types van overlevingsmechanismen geïdentificeerd die mensen gebruiken om in of na moeilijke tijden hun evenwicht te bewaren of terug te vinden. Ieder type werkt op een ander terrein.
Om welke zes types gaat het? Behalve Gemeenschap zijn dat Lichaam, Verstand, Gevoel, Verbeelding en Geloof. Alle zes types kunnen het moeilijk hebben in tijden van crisis, maar zijn ook de oplossing. Het lichaam kan gespannen zijn, moeilijk in slaap komen, hartkloppingen, trillen en pijnen voelen maar biedt ook enorm veel mogelijkheden om te ontspannen en tot jezelf te komen.
Ademhalingsoefeningen, knuffels, massage of sport en beweging helpen om emoties te ventileren en energie op te doen. De tweede, verstand, lijkt onder spanning af en toe op hol te slaan, we hebben bijvoorbeeld moeite met concentratie of met logisch nadenken, maar het is duidelijk dat we vaak ons verstand inzetten om zaken op een rijtje te zetten, oplossingen te bedenken en controle te krijgen.
Wat gevoel betreft, door je angst, boosheid, verdriet of wanhoop te uiten, zul je bevestiging krijgen van je emoties, je minder alleen voelen en ook meer controle krijgen over die gevoelens zodat je minder last hebt van paniekaanvallen, woede-uitbarstingen of depressie.
Verbeelding
Creativiteit lijkt voor kinderen een natuurlijke uitlaatklep en middel voor de regulatie van gedachten en gevoelens, maar ook volwassenen kunnen met behulp van verbeelding lichaam, gedachten en gevoel met elkaar communiceren. Bijvoorbeeld door verhalen te schrijven, spelletjes te spelen of een goed boek lezen waarin je voor even in een andere (misschien betere) wereld vertoeft. En tot slot geloof, waaronder professor Lahad alle vormen van religie, normen, waarden, rituelen, gebeden en andere uitingen van spiritualiteit aanbeveelt die mensen helpen om zichzelf te aarden, rust te scheppen en inspiratie en bemoediging op te doen.
Het type Gemeenschap gaat over je familie, je school, je vrienden, je collega’s, je buren en iedereen die voor jou deel uitmaakt van je leven. Er zijn voor elkaar en met elkaar. Door een goed gesprek, een telefoontje, een knuffel of een act of kindness laten we elkaar zien dat we er niet alleen voor staan en dat we samen sterker zijn dan alleen.
Met andere woorden, we benoemen het misschien niet, maar allemaal beschikken we zomaar vanzelf over veerkracht. Iedereen die de types van Lahad doorneemt, zal zijn eigen gedrag en reacties herkennen. Hoe meer types je gebruikt, des te meer weerstand kun je volgens Lahad creëren.
Bronnen van kracht
Op doordeweekse dagen zijn we meestal niet zo bewust bezig met veerkracht, maar in tijden van individuele en collectieve nood, zoals nu in Israël, gaan we bij het Elah Centrum met onze cliënten bewust op zoek naar de bronnen van kracht. We kunnen mensen die door 7 oktober zijn getroffen niet teruggeven wat ze hebben verloren. We kunnen hun systeem niet resetten, zodat ze vergeten wat ze hebben meegemaakt. Wat we wel kunnen doen is luisteren en samen zoeken naar interne bronnen van kracht.
Wat houdt mij op de been?
En wat mijzelf betreft, wat houdt mij op de been? Ik ben vooral een routine mens. Doorgaan! Opstaan, douchen, iets leuks aantrekken en naar mijn werk. Ik heb een zwaar, maar ook een heel dankbaar beroep en het gevoel dat ik dagelijks mensen behandel die het echt heel moeilijk hebben, omdat zij een dierbare verloren of omdat zij zelf vreselijke dingen meemaken geeft mij het gevoel dat ik iets nuttigs doe.
Daarnaast probeer ik vaak met vriendinnen af te spreken of te bellen want we geven elkaar steun, lachen veel samen (heel belangrijk) en corrigeren elkaar als dat nodig is. Als ik in gedachten door de straten van Massachusetts loop en de huizen van de zusjes Padovano voor me zie (in: Je bent prachtig van Ann Napolitano) ben ik even ergens anders. Mijn lieve man, grote kinderen, mooie ouders en familie, allemaal zijn ze een bron van kracht en vullen me met positieve energie.
Ook het idee dat ik eind september naar Nederland kom om een lezing voor JMW te geven over Trauma en Veerkracht geeft mij iets om me op te verheugen en naar uit te kijken. Dat op zich is iets groots in tijden als deze dat je niet weet wat er vanavond of morgen gaat gebeuren.
Splijting en integratie
Inez Schelfhout
Wat als je op straat loopt en ineens getuige bent van een gewelddadige overval. Je hart begint onmiddellijk sneller te kloppen, je ademhaling versnelt, je spieren spannen samen en je hele lichaam komt in actie. Het is alsof al je zintuigen ineens ‘aan’ staan. Je voelt de adrenaline door je aderen stromen en binnen een fractie van een seconde voel je dat je klaar bent om te vechten, vluchten of bevriezen. Andere functies, zoals geheugen, spraak en emotieregulatie gaan tijdelijk op een lager pitje. Het kan zijn dat je niet uit je woorden komt en enkel kan gillen. Of je bent sprakeloos. Je systeem is even helemaal van slag. In een situatie zoals deze is het systeem zeer nuttig bezig—het kan je leven redden. Was dit een trauma? Of is het een heel normale reactie op een abnormale gebeurtenis? Wat bedoelen we eigenlijk met trauma?
Wond
Trauma kent vele definities. De Hongaars-Canadese arts en trauma-specialist Gabor Maté schreef ooit treffend: ‘Trauma betekent een ‘wond’. Maté licht toe: ‘Het is niet per se wat jou is overkomen wat deze wond veroorzaakt, maar het is een gevolg van wat er bij jou van binnen gebeurt. Op deze manier kan het voor iedereen dus heel sterk verschillen wat de gevolgen zijn van heftige gebeurtenissen’.
Alarmsysteem
Tijdens het ontbreken van veiligheid schakelt ons alarmsysteem razendsnel en stuurt signalen naar je lichaam om te overleven. Je concentreert je vanuit een overlevingsinstinct dusdanig op de traumatische ervaring dat die op een heel geïsoleerde manier in het geheugen wordt opgeslagen, vooral heel zintuiglijk en gefragmenteerd. En geïsoleerd. De geur, het geluid en de klanken blijven heel indringend hangen vanuit het idee dat de hersenen deze informatie nodig hebben om in de toekomst alerter te kunnen zijn om het gevaar te omzeilen.
De omgeving en de context (geheugen, spraak, ratio) vervagen uit het verhaal. Je weet niet meer precies wat je boodschappenlijst was op dat moment. Omgeving en context zijn voor een brein enkel ballast als er direct gehandeld moet worden.
Complete Puzzel
Als er na de schokkende gebeurtenis rust en ruimte is om te verwerken, om erover te praten dan integreert het alarmsysteem de schokkende gebeurtenis uiteindelijk weer met het geheugen en spraak. Dan worden er woorden gezocht, je spreekt met mensen over de gebeurtenis, er wordt betekenis aan verleend en dan komt een herinnering enigszins tot rust.
Mensen die ook de genoemde gewelddadige overval meemaakten zijn dan ineens erg belangrijk om samen de verhalen mee te delen. Ons systeem zal altijd zoeken naar integratie van de geïsoleerde fragmenten. Als helende functie in ons systeem. Die puzzel moet weer compleet worden gemaakt. Als het zich blijft opdringen door middel van nachtmerries, flashbacks of explosieve emoties, zijn dat eigenlijk tekenen van je systeem dat hij alsnog wil verwerken en nog stukjes zoekt.
Paraatheid of bevriezing
Dat weer wegduwen maakt die beweging sterker. Maar ja, wat als er geen rust of ruimte is om te integreren en verwerken? Als schokkende gebeurtenissen zich herhaaldelijk blijven aandienen, zoals bijvoorbeeld tijdens een oorlog, dan kan het vecht-vlucht-bevries-systeem overbelast raken en gaat de alarmknop soms niet meer uit.
Het lijf blijft in een staat van paraatheid of bevriezing. Geheugen en emotieregulatie blijven dan problematisch. Het alarmsysteem is scherper afgesteld en detecteert sneller gevaar. Dit onderstreept het belang van alsnog ruimte geven aan het verhaal en het zoeken naar woorden, context en betekenis, ook al is de dreiging soms nog niet voorbij.
Lichamelijke pijnen en herinnering
Bij ouder wordende mensen zien we dat verwerking zich soms opdringt doordat lichamelijke gebreken pijnlijke herinneringen naar boven halen. Die kunnen steeds minder worden vermeden. Oude vermijdingsstrategieën die decennialang zijn volgehouden, vallen weg. Lichamelijke pijnen door ouderdom kunnen werken als directe triggers van lichamelijke pijnen die ze bijvoorbeeld hadden gedurende de oorlog. Door die lijfelijke triggers herinnert het lijf zich, gaat er een geheugenluik open en dringen oude verhalen zich op. En als de beschermingsmuur dan broos is, gaan mensen plots emotioneel vertellen, terwijl de familie dit helemaal niet gewend is van ze.
Kinderen en kleinkinderen
In deze dialogen kan er verwerking plaatsvinden en kunnen puzzelstukjes op zijn plek vallen. Dat geldt in eerste instantie bij de oudere generatie maar er wordt ook context gecreëerd voor de jongere generatie. Die zitten vaak met veel vragen. Zo voelen kinderen en kleinkinderen soms dat hun eigen alarmsysteem van slag kan raken, zonder te weten waarom.
Er is onderzocht – door onder andere Rachel Yehuda en Yael Danieli – dat een wond veroorzaakt door een trauma zowel biologisch (nature) als via de omgeving (nurture) kan worden doorgegeven. Zo kunnen er bijvoorbeeld genetisch aanpassingen plaatsvinden bij stresshormonen van kinderen in de buik als reactie op het niveau van stresshormonen bij de moeder. Waardoor de reactie op stress verandert.
Sfeer in het gezin
Ook de sfeer in een gezin waar je in opgroeit, heeft een behoorlijke invloed op hoe je eigen alarmsysteem gaat werken. De spiegels die je nodig hebt om het wereldbeeld en het beeld van jezelf te vormen, zijn toch in eerste instantie je verzorgers. Hoe ouders emoties aan je terugspiegelen, of helemaal niet spiegelen door hun trauma’s, kan invloed hebben op hoe je zelf met deze emoties kunt omgaan.
Bij de volgende generaties is het dus van belang om de gefragmenteerde verhalen van de ouders uiteindelijk te mogen onderzoeken en ruimte te kunnen creëren voor eigen emoties die dat kan oproepen.
Connectie zoeken
In essentie betekent dat verbinding maken met jezelf, anderen, en de gemeenschap. Maar dat is moeilijk als het alarmsysteem dit niet vertrouwt en telkens waarschuwt. Dan is het van belang dat het alarmsysteem nieuwe ervaringen krijgt door toch voorzichtig de verbinding te zoeken, met alle risico’s van dien. Verbinding is namelijk de biologische en psychologische tegenreactie op isolatie en fragmentatie veroorzaakt door het trauma. Niet vechten of vluchten en afsplitsen, wat een alarmsysteem eigenlijk wil doen, maar connectie heft uiteindelijk trauma op.
Het delen van verhalen en perspectieven en het zoeken van sociale steun bij familie en gemeenschap dienen als essentiële puzzelstukjes op weg naar herstel voor deze en toekomstige generaties.
