Nico Richter, arts en componist

Een luikje naar het verleden

Een verhaal uit de Benjamin in 2017 over de woning waar de door de oorlog dodelijk getroffen arts componeerde en waar zijn muziek te horen was. Luister ook naar de podcast over Joodse componisten. Op de foto: Nico Richter en zijn vrouw Hetta Scheffer rond 1 oktober 1940.

TEKST & FOTO PATRICK STERNFELD

De ontdekking van een ‘gek luikje’ in de gang zette drie vriendinnen ertoe aan te gaan graven naar het Joodse muziekverleden van een woning in Amsterdam. Bij het eerste betreden van hun nieuwe woning in de Eerste Helmersstraat in 2015 merken drie vriendinnen, allen eind twintig, een ‘gek luikje’ op in de gangkast beneden. Navraag bij de huisbaas leert dat hier vroeger iets als een thuisbioscoop moet zijn geweest, maar al snel blijkt dat het iets anders ligt.
Bij het kennismaken vertelt de bovenbuurvrouw dat in de woning huisconcerten werden gegeven. Dat zet Emilie Barnasconi ertoe aan zich te verdiepen in het verleden. Nu, ontspannen op de vensterbank, vertelt Emilie dat haar nieuwsgierigheid dermate op de proef werd gesteld dat ze besloot om “er eens goed voor te gaan zitten”. Wat volgde was een nachtelijke zoektocht op Google.

Arts, componist en verzetsman
Maar de echte doorbraak komt als ze eind mei 2016 op het Festival Muze van Zuid een muzikale rondwandeling maakt door de Concertgebouwbuurt. Tijdens de tour noemt de gids, Huib Ramaer, haar nieuwe woning prominent als die van een Joodse componist en arts, Nico Richter. Hij was daar na zijn huwelijk in 1940 ingetrokken bij zijn vrouw Hetta en haar moeder. De ontmoeting met Ramaer bleek een schot in de roos. Ramaer werkte van 1996 tot april 2004 aan de herontdekking van vervolgde Joodse componisten met de Leo Smit Stichting en produceerde in 2003 op zijn eigen label, Tatlin Records, een CD met werk van Nico Richter.
De in 1915 geboren arts en componist woonde dus nog maar net in de Helmerstraat toen de oorlog uitbrak. Hij was bewust gemengd gehuwd in de veronderstelling dat dit hem zou beschermen tegen vervolging. Hij zat echter ook in het verzet en werd al vroeg, in 1942, verraden.

Componeren op het doodsbed
Richter doorstond meerdere gevangenissen en kampen, waaronder Auschwitz, en kwam tenslotte in Dachau terecht, maar hij overleefde de oorlog. Hij keerde echter zodanig ziek en verzwakt terug dat hij na een paar maanden alsnog overleed. Toen hij in juli 1945 aankwam op vliegveld Eindhoven moest zijn vrouw Hetta hem met een ambulance naar huis laten brengen. In die laatste maanden heeft hij desondanks gecomponeerd en kon hij van zijn laatste werk, Serenade, nog twee delen voltooien.

“Ze genoten er intens van dat de illegale huisconcerten nu in alle vrijheid werden voortgezet”

In 1951 gaf Hetta de aanzet tot de bewuste huisconcerten. Dat initiatief, onder de naam De Suite, was natuurlijk ingegeven ter herdenking aan Nico, maar daarnaast ook om jong talent een podium te kunnen bieden. Tot de zomer van 1961 waren er 258 concerten. Vanaf september 1961 werden de concerten voortgezet op de Willemsparkweg en vanaf 1984 in De IJsbreker aan de Amstel, de teller kwam op zo’n 1100 concerten te staan.

Nico Richter en Hetta Scheffer rond 1 oktober 1940

Het verhaal levend houden
Nu, in de Helmerstraat, zegt Emilie: “Je moet je voorstellen, die sobere jaren; één kamer, de tussendeuren waren eruit, gewoon voorzien van allerlei stoelen tot en met klapstoeltjes, geleend van de huisarts van nummer 66. De mensen hadden hun speciale herinneringen aan de huisconcerten die wel meer in oorlogstijd, illegaal, werden gegeven, en ze genoten er intens van omdat die nu in alle vrijheid werden voortgezet”.

“De gedachte dat die muziek, die hier tot stand is gekomen, nu weer tussen deze zelfde muren te beluisteren was”

De drie vriendinnen vonden “dat ze met deze wetenschap iets moesten doen” en zo ontstond de gedachte om zelf ook eenmalig, een dag lang, dergelijke huisconcerten te geven, waarbij eveneens beginnende musici het werk van Nico Richter ten gehore zouden brengen. Dit evenement was op 10 september vorig jaar. Anderhalf jaar na hun verhuizing. Het werd mogelijk gemaakt met hulp van Huib Ramaer en in samenwerking met Juul Muller, volle nicht van Nico Richter, die tevens een biografie over hem publiceerde.
Of ze iets over de sfeer van deze De Suite-bijeenkomst kon zeggen? Emilie: “Ontroerend was dat veel oudgedienden zich hadden gemeld. En elkaar zo ook weer ontmoetten. Juul Muller, die naar de VS was gevlucht , was er ook. Om met haar dan weer koffie te kunnen drinken…”

Het evenement kreeg ook veel media-aandacht en werd een succes. “Uiteindelijk hadden we over drie dagdelen verspreid 180 mensen over de vloer. Voor deze gelegenheid hebben we de tussenmuur in de benedenverdieping eruit moeten halen, en creëerden we de situatie zoals die toen ook was tijdens de eerste concerten. En dan de gedachte dat die muziek, die hier tot stand is gekomen, nu weer tussen deze zelfde muren te beluisteren was…”

Op de vraag of het hierbij blijft zegt Emilie: “Het was eenmalig, maar we menen dat we zo een bijdrage hebben geleverd aan het levend houden van het verhaal achter Nico Richter en De Suite. Met het binnengekomen geld van die dag zullen we een plaquette laten maken en die aan de voorgevel van dit huis laten aanbrengen.”
Het huis zal zich altijd onderscheiden van andere woningen door de foto’s van vroeger aan de muren, een plaquette bij de voordeur en een ‘gek luikje’ in de gang. Waar dat luikje voor diende? Om concertkaarten te verkopen! •