Karien Anstadt –
Een ernstige epidemie in West-Europa, dat waren we allang niet meer gewend. Maar in de 19de eeuw had de bevolking in Nederland regelmatig te lijden onder uitbarstingen van infectieziekten. Tyfus en tuberculose waren wijdverbreid en in 1832 werd Amsterdam getroffen door een cholera epidemie die, met tussenpozen, tot 1866 talloze slachtoffers eiste.
Een plaats waar afval en vuil opgehoopt lagen
Amsterdam, ook toen een mooie stad, was tegelijkertijd een plaats waar afval en vuil opgehoopt lagen, ook bij markten, waar dode dieren in de gracht terecht kwamen en waar riolen op de straat loosden. In de sloppenwijken kreeg hygiëne al helemaal geen kans.
Samuel Sarphati (1813 – 1866), geboren in Amsterdam, volgde aanvankelijk een opleiding tot apotheker, maar koos uiteindelijk voor een studie geneeskunde in Leiden. Nadat hij was gepromoveerd op tuberculose keerde hij terug naar Amsterdam, waar hij als arts in dienst trad bij het armenziekenhuis van de Portugees Israëlietische Gemeente.
Verband tussen armoede, hygiëne en ziekte
Door de huisbezoeken aan de zieke leden van deze gemeente werd hij geconfronteerd met de erbarmelijke omstandigheden waaronder velen leefden. Hij zag hoe grote gezinnen in krotten woonden en werden omringd door vuilnis en mesthopen omdat riolering ontbrak. Een lucht van schimmel, rook en drek kwam je tegemoet en stromend water was er niet. Sarphati realiseerde zich dat epidemieën als tyfus en cholera onder dergelijke omstandigheden constant op de loer lagen. Hij zag in dat hij als arts in individuele gevallen weinig te bieden had en dat er een verband was tussen armoede, hygiëne en ziekte. Er zou structureel iets moeten veranderen en daar zou hij zich voor inzetten.
Volksziekten zouden samenhangen met onzedelijk gedrag van de arbeidersklasse
Die inzet ging echter met strijd gepaard, een strijd die Sarphati moest leveren tegen de politieke elite van de stad Amsterdam, die van mening was dat volksziekten samenhangen met onzedelijk gedrag van de arbeidersklasse! Hij kreeg bijvoorbeeld te maken met tegenwerking van de wethouder van Openbare Werken, James Teding van Berkhout, die de bijnaam Treuzel van Berkhout had. Wat politieke schermutselingen betreft is er niets nieuws onder de zon.
Toch zette Sarphati door. Een belangrijke missie die hij had was een betere vuilverwerking in de stad. Uiteindelijk ging het stadsbestuur overstag en nadat hij genoeg startkapitaal had verzameld startte hij een eigen afval- en mestbedrijf. Daarnaast zorgde hij er voor dat er urinoirs in de stad kwamen en een nieuw abattoir. Deze maatregelen leidden niet direct tot het succes dat hij op het oog had want mestkarren en urinoirs verspreidden nog steeds veel stank. Maar toch werden de straten en grachten schoner dan voorheen en moest men de verdienste van Sarphati erkennen.
Geïnspireerd door zijn eigen succes stichtte Sarphati in 1856 de eerste meel- en broodfabriek, waardoor ook de armen de mogelijkheid kregen om zich te voeden met goed en hygiënisch geproduceerd brood. In de reclame die men voor dit zowel goedkope als gezonde brood maakte, werd de naam van dokter Sarphati duidelijk vermeld.
De Pijp hebben we aan hem te danken.
Sarphati dacht groot: hij wilde Amsterdam, dat na de Gouden Eeuw zo achterop was geraakt, vooruit helpen met nog diverse andere initiatieven, zoals een school voor Handel en Nijverheid (1846) en de oprichting van de Vereniging voor Volksvlijt (Paleis voor Volksvlijt 1864). Ook op het terrein van stadsuitbreiding was hij actief. De Pijp hebben we aan hem te danken.
Hij heeft niet meer de verwezenlijking van al zijn plannen mee kunnen maken, want hij stierf in 1866 op 53-jarige leeftijd en werd begraven op de Joodse begraafplaats Beth Haim. Bij de onthulling van het monument voor Sarphati in het Sarphatipark op 15 juli 1886 sprak bankier en vriend A.C. Wertheim de volgende woorden: ‘Hij stierf als Mozes, met het Beloofde Land voor ogen, en zijn lijkzang werd ’t morgenlied van het ontwakend en verjongd Amsterdam’.
