“Bepalend geweest voor de ontwikkeling van de arbeidsverhoudingen in Nederland. Een ongekende prestatie.”
Wouter van der Schaaf
(Uit het themanummer helden superhelden, zomer 2020)
Wat is een held? Soms lijkt het begrip nogal rekbaar maar voor mij stond meteen vast dat ik bij dit thema over Henri Polak wilde schrijven, de grondlegger van de moderne vakbeweging in Nederland. Henri Polak (1868-1943).
Straten en lanen zijn naar hem vernoemd. Zijn naam is onlosmakelijk verbonden met de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond, de ANDB, de invloedrijke vakbond van begin vorige eeuw. De Universiteit van Amsterdam heeft zelfs een aparte leerstoel voor arbeidsverhoudingen naar hem vernoemd. Alle reden voor een gesprek met Paul de Beer, bijzonder hoogleraar op deze leerstoel.
“Nou, of ik Henri Polak een held zou noemen, dat weet ik nog niet zo zeker. Wel iemand die je als voorbeeld kan zien. Zeker iemand waar ik bewondering voor heb. Want hij wist als autodidact op te klimmen tot leidend figuur van de Nederlandse vakbeweging. Hij is zeker in de eerste drie decennia van de afgelopen eeuw zeer bepalend geweest voor de ontwikkeling van de arbeidsverhoudingen in Nederland. Een ongekende prestatie.”
Henri Polak kwam uit een tamelijk welgestelde Joodse familie, de oudste van elf kinderen. Nooit actief in de Joodse gemeenschap, wel voor de duizenden Joodse diamantbewerkers. De biograaf Salvador Bloemgarten schrijft: “Voor hen had hij een dubbele functie. Hij emancipeerde ze namelijk niet alleen als arbeiders maar ook als Joden. Dankzij Polak, zo voelden zij het, hadden zij zich van een groep geminachte getto-Joden ontwikkeld tot het alom gerespecteerde keurkorps van de Nederlandse arbeidersklasse”.
Grondlegger vakbeweging
Henri Polak was de grondlegger van de moderne vakbeweging. Salvador Bloemgarten komt in zijn vuistdikke biografie over Henri Polak tot de conclusie dat de ANDB in de jaren rond de eeuwwisseling ‘niet alleen uitgroeide tot de grootste maar ook tot de meest succesvolle vakbond in Nederland’.
“Dat is zeker waar”, voegt Paul de Beer daar aan toe. “Het succes van Henri Polak lag voor een groot deel in zijn resultaatgerichte aanpak. Dat pragmatische kenmerkte hem en daarmee de moderne vakbeweging. Resultaatgerichtheid ging hand in hand met een strakke organisatie en concrete doelen. Daarin was hij zeker vernieuwend. Hij zou er zeker trots op zijn geweest dat het model dat hij in zijn tijd opbouwde en bewaakte tot op de dag van vandaag dominant is gebleven. Nog steeds valt 80% van de werknemers onder door de vakbeweging onderhandelde cao’s.”
“Een verder weg liggend ideaal, namelijk een betere samenleving.”
Polak was 45 jaar voorzitter van de ANDB. Hij was grondlegger van het NVV, een voorganger van de FNV. Jarenlang schreef hij voor het vakbondsblad. Hij was de eerste sociaaldemocraat in de Amsterdamse gemeenteraad en de eerste SDAP’er in de Eerste Kamer. Hij was idealist en pragmaticus. Een man die via de vakbeweging en de sociaaldemocratie ook werkte aan een culturele missie. Zijn veelzijdigheid is groot te noemen.
Paul de Beer: “Maar hij was ook een man met een visie. Met een verder weg liggend ideaal, namelijk een betere samenleving. Met andere maatschappelijke verhoudingen. Dat was zijn streven. En ik vermoed dat hij het zou betreuren dat de huidige vakbeweging dát verder liggende ideaal eigenlijk nauwelijks nog enige nadruk geeft”.
Autoritair en paternalistisch
Polak zou zijn hele leven lang het verwijt horen dat hij zich schoolmeesterachtig en arrogant opstelde, schrijft Bloemgarten. “Welzeker, hij was autoritair en paternalistisch. Hij was overtuigd van zijn eigen gelijk, belerend waarbij hij af en toe weleens doorschoot”, beaamt Paul de Beer. “Hij zou met die stijl vandaag de dag niet makkelijk geaccepteerd worden. Dat zou nu niet meer kunnen. Maar – en dat kan niet genoeg worden benadrukt – hij was wel een man met een heldere blik naar de toekomst.
En wellicht missen we dat in dit huidige tijdsgewricht wel het meest. We missen iemand die leiding durft te nemen, richting durft te geven, die kan sturen en op basis van een heldere en consistente visie de achterban weet mee te krijgen. Dat is een ander soort leiderschap dan we tegenwoordig vaak aantreffen, dat zich kenmerkt door zich te laten leiden door wat de achterban het meest wenselijk vindt.”
“Moed had hij zeker, met een flinke dosis charisma.”
“Henri Polak daarentegen had de kracht zijn leden te leiden aan de hand van een visie die hij had ontwikkeld en consequent uitdroeg. Hij luisterde wel naar zijn leden maar had ook de moed daar tegenin te gaan wanneer hij vond dat dat niet strookte met zijn eigen opvattingen. Dat vereist moed. Dat had hij zeker, met een flinke dosis charisma”.
De Beer benadrukt hoe bijzonder het is dat Polak decennialang grote populariteit genoot bij zijn leden. Toch kon ook hij de gestage teruggang van de diamantbewerking in Amsterdam niet voorkomen en tegenhouden. Waarmee ook de ANDB al voor de oorlog sterk in ledental terugliep.
Oorlog
In juli 1940 werd Polak gearresteerd en elke politieke- en vakbondsactiviteit werd hem onmogelijk gemaakt. Hij begon aan een boek met de titel Gids der dolenden, over correct taalgebruik. Bloemgarten schrijft: “Het tekent Polak en het siert hem dat hij op het eind van zijn leven, wanneer alles wat hem lief is wordt vernietigd, de titel leent van Maimonides’ ‘moreh nevoechiem’ (Gids der Verdoolden) en daarbij aanknoopt bij de Joodse leertraditie”.
Henri Polak overleed in 1943 in zijn woonplaats Laren en werd begraven op de Joodse begraafplaats in Muiderberg.
Waarom Henri Polak als held? Bijna mijn hele leven lang heb ik voor de vakbeweging gewerkt. Een welbewuste keuze. De geschiedenis van de vakbeweging kent mensen die op belangrijke momenten het verschil uitmaakten. Die een visie op de samenleving ontwikkelden en die met overtuiging uitdroegen. Die leiding gaven aan een maatschappelijke organisatie die opkwam voor mensen die in de knel zaten. Zulke mensen verdienen het in mijn ogen om ook na ruim een eeuw sinds hun wapenfeit, nog alle aandacht te krijgen. •
