Versnipperde herinneringen
Dit stuk verscheen in Benjamin 123, Pesach 2021 en is online gezet ter gelegenheid van Jom Hasjoa op 8 april 2021.
TEKST EN FOTO WOUTER VAN DER SCHAAF
Vorig jaar verscheen het boek Gezichten van Joods verzet. Veertig verhalen over Joden die in de Tweede Wereldoorlog deel uitmaakten van het verzet tegen de Duitse bezetter. Veel van de verhalen zijn geschreven door nabije familieleden. Het gaat niet alleen over de verzetsdaden maar vooral over de ‘gezichten’. Bijvoorbeeld het zeer persoonlijke verhaal van Manja Pach over haar moeder, Stella Pach.
“Over mijn vader, Werner Stertzenbach, was al ruim gepubliceerd. Maar ik wist dat ook mijn moeder een rol in het verzet had gespeeld. Maar wat wist ik daar werkelijk van? Vrijwel niets. Veel had ze mij niet verteld. Niets had zij hierover op papier gezet. Ik wist dat zij vanaf 1948 leefde van een buitengewoon (verzets)pensioen en deel uitmaakte van dezelfde verzetsgroep als mijn vader. Maar verder? Hooguit snippers. Niet meer.”
Manja reageerde op een oproep in 2019 van De Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie om de uit eigen onderzoek bekende Joodse verzetsmensen een gezicht te geven. Ze schreef later op verzoek van de redactie ook nog het al bekende verhaal van haar vader. Maar het ging haar in eerste instantie om haar moeder. Het gebrek aan informatie en de lacunes in de levensgeschiedenis van haar moeder ontmoedigden Manja niet, maar spoorden haar aan tot een intensieve speurtocht. Zij bezocht archieven, verzamelde materiaal en ploos de meer dan 140 brieven uit die haar vader vanuit Westerbork stuurde naar haar in Amsterdam wonende moeder. “Helaas zijn de brieven van mijn moeder verloren gegaan.”
Helende werking
Al dat materiaal, waar heeft dat uiteindelijk toe geleid? Manja: ”Ik stelde me telkens weer de vraag wat ik hoopte te weten te komen over mijn moeder, over haar verzet. Meer dan alleen dat zij zorgde voor persoonsbewijzen, bonkaarten, onderduikadressen en meehielp met de productie van een illegaal mededelingenblad. Misschien iets meer zicht te krijgen op wie mijn moeder toen was. Wellicht zou het helpen om meer begrip te krijgen voor wie ze later geworden was. Vooral ook omdat mijn relatie met mijn moeder decennialang zeer gespannen is geweest. Eigenlijk was enigszins normaal contact met haar niet mogelijk.”
“Voor mij was het zicht op mijn moeder misschien wel vertekend.”
Hiermee snijdt Manja een gevoelig onderwerp aan. Want juist bij dit soort speurtochten binnen het eigen gezin is er vrijwel altijd meer gaande dan alleen het zoeken naar feiten en daden. Het heeft ten diepste te maken met de verhoudingen en de omgang zoals die zich in de loop der jaren binnen families en gezinnen hebben ontwikkeld.
Over gezinnen met “beschadigde zielen”, zoals Manja het omschrijft. “Ook voor mij was het zicht op mijn moeder getekend, misschien wel vertekend. Maar uiteindelijk heeft mijn speurtocht voor Gezichten van Joods verzet geleid tot een focus op de positieve kanten van mijn moeder. Dat heeft voor mij helend gewerkt. Het bood mij de mogelijkheid iets meer vrede te sluiten met wie zij is geweest.”
De zeer nabije en persoonlijke invalshoeken van Gezichten van Joods verzet geven het boek een extra dimensie. “Ja, het boek heeft zeker een toegevoegde waarde. Het geeft een breed beeld van veertig mensen die vanuit diverse achtergronden en opvattingen aan het verzet deelnamen. Het is goed om vast te stellen dat relatief veel Duits-Joodse vluchtelingen bij het verzet betrokken waren, iets wat tot nu toe te weinig is belicht. Overigens ook opvallend dat er maar negen vrouwen zijn onder de veertig verhalen.
Complexe relaties
Het zijn losse snippers die als puzzelstukjes bijeen moeten worden gelegd in de hoop dat er een betrouwbaar beeld ontstaat. Betrouwbaar misschien, maar compleet? Dat niet. Eigenlijk een onmogelijkheid. Manja verwijst naar de briefwisseling tussen haar ouders. “De brieven van mijn vader staan bol van verlangenen liefde. Hij wilde zo graag met haar trouwen. Wat mijn moeder antwoordde? Ik weet het niet. Ging zij mee in zijn liefde? Hield zij de boot af?” Het zijn allemaal open eindjes in het verhaal dat toch geschreven moet worden. Manja stelt zich veelvuldig de vraag: “En wat dacht zij dan toen ze die brief ontving,” of “hoe kwam zij tot die keuze? Wie adviseerde mijn moeder?”
“Huwelijkse voorwaarden… een dapper initiatief in die dagen.”
Het verzetsverhaal van Stella Pach kent een bijzonder naoorlogs vervolg. De vader van Manja – in 1933 uit Duitsland naar Nederland gevlucht – besluit in september 1945 – nog voor Manja’s geboorte terug te keren naar Duitsland. Kind en ongehuwde moeder in Nederland achterlatend. Dat deze gebeurtenis een verpletterende indruk op de moeder achterlaat, mag duidelijk zijn. “Het heeft mijn moeder getekend. Maar ook: de sterke eigenschappen die haar in het verzet zo ten dienste stonden, begonnen na de oorlog te verkeren in hun tegendeel.”
De eindeloos veel vragen die Manja zich stelde aan het begin van haar speurtocht zijn bijlange na niet allemaal beantwoord. “Maar ik ben nu aangekomen op het punt dat ik vaststel ‘het is nu wel mooi geweest’. Het punt waarop ik stop met het zoeken naar antwoorden. En toch. En toch is er altijd weer die verrassende snipper die leidt naar nieuwe vragen. “Zo ontdekte ik een document dat mijn moeder, voorafgaande aan de ondertrouw in Westerbork in 1942, bij een notaris huwelijkse voorwaarden heeft laten opstellen. Voorwaarden die haar zelfstandige positie van echtgenote moesten garanderen. Een dapper initiatief in die dagen. Tot een huwelijk is het niet gekomen.”
Het verhaal van het verzet kón niet volledig worden uitgeschreven. Het bleven snippers, zij het dat het er nu meer zijn dan voorheen. “Het schrijven van dit verhaal was zeker niet makkelijk. Maar schrijven geeft wel lucht, geeft helderheid.” Met de wetenschap dat haar verhaal zowel uniek is als veel breder zal worden herkend. Het verhaal van snippers, beschadigde zielen, de loden last, met elkaar weer in het gareel komen en verder gaan. •
